(مفاهیم و كلمات قرآن در شعر جاهلی)
در این قسمت بخشهایی از شعرهای دوره ی جاهلی (قبل از اسلام) كه دارای مفاهیم و كلمات و حتی جملات مشابه قرآنند را ذكر می كنیم.[۱] این اشعار نشان می دهند كه محمد تا چه حد تحت تأثیر محیطش بوده و مطالبی که به خدا نسبت میدهد را از آن اقتباس كرده است.
■ خطابه ها و اشعار هم ارز با سوره های قرآن
● در خطابه ای که از قس بن ساعدة الایادی [خطیب مشهور عرب كه قبل از بعثت محمد از دنیا رفت.[۲] وی معتقد به خدای واحد و معاد بود] است؛ آمده:
“اسمعوا وعوا فإذا وعیتم فانتفعوا إنه من عاش مات ومن مات فات وكل ما هو آت آت مطر ونبات وأرزاق وأقوات وآباء وأمهات وأحیاء وأموات جمیع وأشتات وآیات بعد آیات إن فی السماء لخبرا وإن فی الأرض لعبرا لیل داج وسماء ذات أبراج وأرض ذات رتاج وبحار ذات أمواج مالی أرى الناس یذهبون فلا یرجعون أرضوا بالمقام فأقاموا أم تركوا هناك فناموا…. تبا لأرباب الغفلة من الأمم الخالیة والقرون الماضیة یا معشر إیاد أین الآباء والأجداد وأین المریض والعواد وأین الفراعنة الشداد أین من بنی وشید زخرف ونجد وغره المال والولد أین من بغى وطغى وجمع فأوعى وقال أنا ربكم الأعلى ألم یكونوا أكثر منكم أموالا وأبعد منكم آمالا وأطول منكم آجالا طحنهم الثرى بكلكله ومزقهم بتطاوله فتلك عظامهم بالیة وبیوتهم خالیة عمرتها الذئاب العاویة كلا بل هو الله الواحد المعبود لیس بوالد ولا مولود”[۳]
این خطابه بخوبی با سوره های كوچك آخر قرآن هم از نظر زیبائی كلام و هم از نظر معنا برابری می كند. اكثر مفاهیم آن در قرآن بسیار تكرار شده است. از نظر مفهومی و مواردی از نظر كلامی نیز در قرآن آمده است:
– مفهوم “وكل ما هو آت آت یعنی هرچه آمدنی است می آید” همان ایده ی تقدیر قبلی وقایع است كه از مفاهیم مسلم قرآنی است (توبه/۵۱، نساء/۷۸، حدید/۲۲ و ۲۳، انفال/۱۷، ابراهیم/۴، اعراف/۱۷۹، آل عمران/۲۶، زخرف/۳۲).
– مفهوم “إن فی السماء لخبرا وإن فی الأرض لعبرا یعنی قطعا در آسمان خبر است و در زمین عبرت است” همان ایده ای است كه در قرآن بكررات آمده است. مثلا در آیه ی ۱۰۵ سوره ی یوسف میخوانیم: “وَكَأَینْ مِنْ آیةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ یمُرُّونَ عَلَیهَا وَهُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ – و چه بسیار نشانه ها درآسمانها و زمین است كه بر آنها میگذرند در حالى كه از آنها روى برمى گردانند”
– عبارت “وسماء ذات أبراج” بصورت “وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْبُرُوجِ(بروج/۱)” در قرآن آمده است.
– مفهوم “وغره المال والولد یعنی مال و فرزند او را مغرور كرد” بكررات در قرآن آمده است. مثل: “وَغَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا(انعام/۷۰)” یعنی آنان را زندگی دنیا مغرور كرد و یا مثل: “الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَالْبَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَیرٌ أَمَلًا(کهف/۴۶)” یعنی مال و پسران زیور زندگى دنیایند و نیكیهاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است.
– كلام “وَجَمَعَ فَأَوْعَى” عینا در سوره ی معارج آیه ی ۱۸ آمده است.
– كلام “فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى” عینا در سوره ی نازعات آیه ی ۲۴ آمده است.
– كلام “ألم یكونوا أكثر منكم أموالا” در قرآن بصورت: “كَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْكُمْ قُوَّةً وَأَكْثَرَ أَمْوَالًا وَأَوْلَادًا(توبه/۶۹)” آمده است.
– کلام “هو الله الواحد” كه از مفاهیم اصلی قرآن است عینا در سوره ی زمر آیه ی ۴ آمده است.
– کلام “لیس بوالد ولا مولود” از مفاهیم اصلی قرآن است و كلام آن در قرآن با شباهت فراوان آمده است: لَمْ یلِدْ وَلَمْ یولَدْ (سوره ی توحید).
– همچنین در خطبه ی فوق نقل شده[۴] كه گفته “وجبال مرساة” كه در قرآن بصورت “وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا(النازعات/۳۲) یعنی و كوهها را لنگر زمین گردانید” آمده است.
– همچنین در خطبه ی فوق نقل شده[۵] كه گفته “وسقف مرفوع” كه در قرآن بصورت “والسقف المرفوع(طور/۵) یعنی قسم به آسمان كه سقفی بالا نگاه داشته است” آمده است.

در خطبه ی دیگری از وی (قس بن سعده العیادی) نقل شده است:[۶]
“كلا بل هو إله واحد لیس بمولود ولا والد أعاد وأبدى وأمات وأحیا وخلق الذكر والأنثى رب الآخرة والأولى أما بعد فیا معشر إیاد أین ثمود وعاد وأین الآباء والأجداد وأین العلیل والعواد كل له معاد یقسم قس برب العباد وساطح المهاد لتحشرن على الانفراد فی یوم التناد إذا نفخ فی الصور ونقر فی الناقور وأشرقت الأرض ووعظ الواعظ فانتبذ القانط وأبصر اللاحظ فویل لمن صدف عن الحق الأشهر والنور الأزهر والعرض الأكبر فی یوم الفصل ومیزان العدل إذا حكم القدیر وشهد النذیر وبعد النصیر وظهر التقصیر ففریق فی الجنة وفریق فی السعیر”
می‌بینیم که عبارات از نظر مفهومی و بعضی عینا در قرآن نقل شده‌اند:
– کلام “وَ خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى” عینا در سوره ی اللیل آیه ی ۳ آمده است.
– کلام “یَوْمَ التَّناد” عینا در سوره ی غافر آیه ی ۲۳ آمده است.
– کلام “إِذَا نُفِخَ فِی الصُّورِ ” عینا در سوره ی مؤمنون آیه ی ۱۰۱ آمده است.
– کلام “وَ نُقِرَ فِی النَّاقُورِ” عینا در سوره ی مدثر آیه ی ۸ آمده است.
– کلام “وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ” عینا در سوره ی زمر آیه ی ۶۹ آمده است.
– کلام “یَوْمُ الْفَصْلِ” عینا در چندین سوره از جمله در نبأ آیه ی ۱۷ آمده است.
– کلام “فَرِیقُ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقُ فِی السَّعِیرِ” عینا در سوره ی شوری آیه ی ۷ آمده است.
● امیه بن ابی صلت شاعر جاهلی می گوید:[۷]
الا كل شیء هالك غیر ربنا / ولله میراث الذی كان فانیا
ترجمه: (آگاه باشید كه هر چیزی جز پروردگار ما فانی است) / (و میراث هر چه فانی است از خداست)
مصراع اول در این آیه “كُلُّ شَیْءٍ هالِكُ الَّا وَجْهُهُ (قصص/۸۸) و مصراع دوم در این آیه آمده است: وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّمَوَاتِ وَ الارض(آل عمران/۱۸۰)” او همچنین می گوید:
له ما رأت عین البصیر و فوقه
(هر آنچه چشم بینا می بیند از اوست و بالاتر از آن)
مفهوم این جمله بشدت در قرآن تكرار شده مثل “لَهُ مُلْكُ السَّمَوَاتِ وَ الارض(بقره/۱۰۷)” و بصیر نیز بعنوان یكی از صفات خدا مكررا در قرآن آمده است. مثل “انَّ اللَّهَ سَمِیعُ بَصِیرُ(حج/۶۱)” همچنین گفته است:
سماء الاله فوق سبع سمائیا
(آسمان خدا در بالای هفت آسمان).
این ایده دقیقا چیزی است كه در قرآن و سنت آمده است كه بالاتر از آسمان هفتم عرش الهی قرار دارد كه خدا بر روی آنست(هود/۷، حاقه/۱۷، سجده/۴ و…) همچنین می گوید:
لم تخلق السماء و النجوم و الشمس معها قمی یقوم والحشر و الجنه و النعیم قدرها المهیمن القیوم الا لامر شأنه عظیم.[۸]
یعنی آسمان و ستارگان و خورشید و ماه و قیامت و بهشت و دوزخ را خدای مهیمن قیوم خلق نكرد مگر برای هدفی باعظمت.
مشاهده می كنید كه مفهوم خلقت و هدفدار بودن آن، قیامت و بهشت و دوزخ كه از اركان دین محمدند همگی در این بیت كوتاه آمده است و لغات “مهیمن و قیوم” عینا بعنوان صفات خدا در قرآن آمده است:
– اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ(آل عمران/۲)
– هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَیمِنُ(حشر/۲۳)

● زید بن عمرو شاعر جاهلی می گوید:[۹]
دحاها فلما استوت شدها بأید و ارسی علیها الجبالا
یعنی زمین را پهن كرد و چون درست شد آنرا با دست خویش قوی گردانید و كوهها را بر آن استوار گردانید.
مفهوم پهن كردن زمین و كلمه ی “دحاها” عینا در قرآن آمده است كه “والارض بَعْدَ ذلِكَ دَحاها(نازعات/۳۰)” همچنین استوار كردن كوهها و ارسی عینا در قرآن آمده است: “وَ الْجِبالَ ارسیها(نازعات/۳۲)”

● كعب بن لؤی از شعرای قدیم جاهلیت می گوید:[۱۰]
…فاسمعوا و تعلموا و افهموا، لیل ساج، و نهار ضاح، و الارض مهادا، والسماء بناء، و الجبال اوتادا والنجوم اعلام…[۱۱]
– وَ الارض مِهاداً (زمین گهواره است) عینا در قرآن در آیه ی ۶ سوره نباء آمده است.
– وَ السَّماءِ بِناءً (آسمان بنا است) عینا در قرآن در آیه ی ۲۲ سوره بقره آمده است.
– وَ الْجِبالَ أَوْتاداً (كوهها میخ هستند) عینا در قرآن در آیه ی ۷ سوره نباء آمده است.

منابع:
[۱] القرآن فی اشعر الجاهلی، ناهد متولی: از کتب خوب در این زمینه است.
[۲] الاصابه ۵/۵۵۱
[۳] دلائل النبوه اثر حافظ بیهقی ۲/۱۰۸
[۴] دلائل النبوه اثر حافظ بیهقی ۲/۱۰۲
[۵] دلائل النبوه اثر حافظ بیهقی ۲/۱۰۳
[۶] البدایه و النهایه لابن اثیر ۲/۲۳۳
[۷] بلوغ الارب فی معرفة احوال العرب للالوسی، ج۲
[۸] تفسیر النكت و العیون ماوردی
[۹] سیره نبویه لابن هشام، باب شعر زید
[۱۰] تاریخ الخافاء ۱/۱۰۸
[۱۱] البدایه و النهایه لابن، ج ۲، باب كعب بن لؤی
منابع قرآن ۳

منابع قرآن ۳