ساسانیان یکی از سلسله های پادشاهی کمتر توجه شده ایران هستند. آنان با نگاه بر شگوه از دست رفته امپراطوری هخامنشیان سعی در بازگرداندن ایران به آن دوران را داشته اند. اردشیر با هوش نظامی و استراتژیک خود سلسله ای را بنیان نهاد که بار دیگر شکوه یک امپراطوری ایرانی به عظمت امپراطوری هخامنشیان را زنده کرد. هنوز امروزه بسیاری از آثار ساسانی کشور مورد بررسی های کامل باستانشانی قرار نگرفته است. برخلاف آثار هخامنشیان که دوران طلایی باستانشناسی داشت و اروپاییان تمامی آنها را از زیر خاک بیرون کشیدند آثار ساسانیان محجور مانده اند و گاه رو به تخریب قلعه و قصر فیروز آباد از بناهایی است که بنده توصیه می کنم هر کس که قصد مسافرت به شیراز را دارد آنها را از قلم نیاندازد و با رفتن به مسیر جاده زیبای فیروز آباد آنها و را دیدار کند. از آثار زیبای هنری دیگر باقی مانده سنگ نگاره های ساسانی است که هر یک به هنرمندی داستانی را روایت می کنند و برخی را می توان جزو میراث هنری جهان دانست.

یکی از جنبه های این شکوه معماری بود، مطب زیر بخشی از مقاله ای در مورد نوآوریهای ساسانیان در معماری است:


معماران چیره دست: تاثیرات معماری ساسانیان بسیار فراتر از مرزهایشان بود

در دوران پارتیان (اشکانیان) (250 قبل از میلاد تا 224 بعد از میلاد) هنر هلنی به صورتی آزادانه توسط مردم خاورمیانه تفسیر شد و در سراسر دوران ساسانیان، یک فرایند پیوسته ای در واکنش به آن وجود داشت. هنر ساسانیان روش ها و سنن بومی ایرانی را احیا کرد که در دوران اسلامی گستره آن به سواحل دریای مدیترانه رسید.

ما در قصرهای شاهان ساسانی با ایده های معماری زنده ای روبرو هستیم که مثال های عالی آن را در فیروزآباد و بیشاپور استان کنونی فارس می بینیم. همه قصرها دارای ایوان های طاق گهواره ای هستند که در دوره اشکانیان مرسوم شدند و تا آن دوران در پایتخت سلطنتی تیسفون، تناسب و کمال بالایی رسیدند. این ساختمان های مجلل، معماران قرون بعد را شیفته خود کرد و همواره به عنوان یکی از مهمترین قطعات معماری ایرانی شناخته می شدند. خیلی از این قصرها به عنوان مثال فیروزآباد یک تالار بار داخلی دارند که گنبدی بر فراز آن قرار گرفته است. ایرانیان دشواری ساخت گنبدی مدور بر فراز یک ساختمان چهار گوش را با روش سکنج یا فیلگوش/squinch برطرف کردند. این یک سازه به شکل قوس است که در سراسر هر گوشه چهارگوش ساخته می شود و به این ترتیب آن را به هشت گوشه ای تبدیل می کند که قرار دادن گنبد بر آن آسان می شود.

...
شگفت انگیزترین و جالب توجه ترین بخش از معماری ساسانیان بنای مشهور تیسفون، تاق کسری (به معنی ایوان خسرو) است که در دوران طلایی ساسانیان و پادشاهی انوشیروان عادل (خسرو اول) پس از پیروزی بر امپراتوری بیزانس (روم شرقی) در 540 میلادی بنا شد. تالار گنبدی شکل ایوان به جانب نمای خارجی باز می شود و بلندا، پهنا و دارازایش به ترتیب حدود 37 متر ،26 متر و 50 متر بود. این تاق برای مدتی طولانی بزرگترین گنبدی بود که بشر تا آن موقع ساخته بود، مسافر فرانسوی پاسکال کاسته می نویسد “رومی ها هیچ بنایی شبیه به آن نداشتند!”

این تاق بخشی از مجموعه کاخ امپراتوری بود. اتاق تخت شاهی که گمان می رود در زیر یا پشت گنبد بود 30 متر بلندا داشت و مساحتی به اندازه 24 متر پهنا در 48 متر درازا را می پوشاند. کلفتی بالای گنبد یک متر بود اما کلفتی پی به 7 متر هم می رسید. برای اینکه بتوان ساخت چنین بنایی را ممکن ساخت از فنون گوناگونی استفاده شده است. خشت ها را حدود 18 درجه نسبت به تراز عمودی می خواباندند تا به طور نسبی با دیوار پشتی تقویت شوند. همچنین از سیمان هایی بهره می بردند که به سرعت خشک می شدند و این امکان را به وجود می آوردند که خشت های نو به وسیله خشت های قدیمی تر حمایت شوند.

در 640 میلادی، اعراب به امپراتوری ساسانیان حمله کرده و کاخ سلطنتی تیسفون را سوزاندند، تاق را غارت کرده و از آن موقتا به عنوان مسجد استفاده کردند، تا اینکه کمی بعد آن شهر را ترک کردند. در سراسر ایران، بیشتر قصرها غارت شدند و بخش زیادی از فرهنگ و هنر ایران نیز همراه با آن گم شد. امپراتوری ساسانیان در سال 651 میلادی بعد از اینکه آخرین پادشاه آن یزدگر سوم کشته شد به انتها رسید.

میراث و اعتبار

تاثیر معماری ساسانیان بسیار فراتر از مرزهایشان رفت و اثرات مشخصی در معماری بیزانسی و به خصوص اسلامی داشت. به عنوان مثال معماری مکان هایی در بغداد از نمونه هایی مثل فیروزآباد ایران گرفته شده بود. در حقیقت، اکنون می دانیم که دو معماری که به استخدام المنصور درآمدند تا نقشه شهر را بریزند یکی نوبخت، یک ایرانی زردشتی سابق و دیگری ماشالله یک یهودی سابق خراسان ایران بودند. گنبد های اسلامی قرون وسطی نیز بر پایه گنبدهای ساسانیان ساخته شدند. از بهترین نمونه ها، گنبد محراب/Dome of Mihrab تونس و قبه الصخره در بیت المقدس (اورشلیم) هستند که هم از ساسانیان و هم از بیزانسی ها تاثیر گرفته اند.

در بامیان بلخ (افغانستان امروزی) آثار باستانی وجود دارد که تاثیر عظیم هنر و معماری ایرانیان (به خصوص دوره ساسانیان) از قرن چهارم تا قرن هشتم را نشان می دهد. بنا به کاوش های باستان شناسی بسیار محتمل است که شاهان ساسانی دستور ساخت یا بازسازی بخشی از مجسمه های بودا را داده باشند[1].

هندوستان نیز به ویژه پس از ورود جمعیت ایرانی (پارسیان) در حدود 660 میلادی بسیار از ایران تاثیر پذیرفت. هندی ها نیز نیز به تقلید از سنت سنگ نگاری نقش رستم و تاق بستان مجسمه های عظیمی از خود در دل کوهها و صخره ها حک کردند. یک نمونه دیوارنما های غار آجانتا است که یک پادشاه هندو را در لباس های ساسانیان نشان می دهد. تاق های دور نگاره ها نیز برخی تاثیرات ایرانیان را نشان می دهند. ساسانیان تاثیرات انکارناپذیری بر معماری مدرن ایرانیان نیز داشت. یک نمونه، برج آزادی در تهران (قبلا موسوم به شهیاد) است که معمار حسین امانت تلفیقی از عناصر معماری ساسانی و اسلامی را برای طراحی آن به کار برد. همچنین در گذرگاه تاق دار آن، از طرح تاق تیسفون الهام گرفته شده است. همینطور، ورودی موزه ایران باستان در تهران (طراحی شده به وسیله آندره گدارد) بر اساس گنبد های ساسانی و به طور مشخص تاق کسری بنا شد.

این روایت را با نقل قولی از خلیفه های عباسی (قدرت:750 تا 1258 میلادی) به پایان می بریم – “ایرانیانیان برای هزار سال حکمرانی کردند و به ما اعراب حتی به اندازه یک روز هم نیاز نداشتند. ما یک یا دو قرن است که بر آن ها حکم می رانیم اما بدون آنها حتی یک ساعت هم نمی توانیم کاری از پیش ببریم”.

منابع مقاله:


Daryaee, Touraj (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B. Taurus.

Farrokh, Kaveh (2008). Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Osprey Publishing.

Pīrniyā, Muammah Karīm (2005). Sabk Shināsī-i mimārī-i Īrānī (Study of styles in Iranian architecture). Tehran: Surush-i Dānish.

Rawlinson, George (1885). The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World: The Seventh Monarchy: History of the Sassanian or New Persian Empire. John B. Alden.

Uphan Pope, Arthur (1982). Introducing Persian Architecture. Tuttle Publications.

برگفته از معماری ساسانیان � Hessamoddin Shafeian
بر اساس مطلب اصلی master builders